فقه اسلامی از اجتهاد آزاد تا اجتهاد فی‌المذهب

اجتهاد به معنای نظر فقیه در مدارک و مقاصد شرع برای تحصیل ظن به حکم شرعی موضوعات مسکوت الحکم، از جمله‌ فروض کفایی امت به شمار آمده است. این وظیفه‌ تاریخی در مقاطع مختلف به گونه‌های متفاوت ایفا شده است. پیش از پیدایش مذاهب، اجتهاد آزاد و انفرادی و مستقل از قواعد و روشهای دیگران و پس از آن اجتهاد فی‌المذهب با التزام به اصول و شروط و اسلوب متقدمان مرسوم بوده است. مجتهدان فی‌المذهب که در سه رتبه منتسب، اهل تخریج و اهل ترجیح دسته‌بندی شده‌اند، از حیث احاطه بر علوم اجتهادی و احراز ملکه‌ اجتهاد، اغلب در ردیف رؤسای مذهب بوده‌اند. با این حال به واسطه قوت مآخذ و اتقان قواعد و ضوابط و جامعیت روشهای اجتهادی متقدمان، در طریق اجتهاد سالک مسلک آنان بوده‌اند. گذار از اجتهاد آزاد به اجتهاد فی‌المذهب، در فرایند تاریخی اجتهاد، گسستی ایجاد نکرده است؛ بنابراین، مسائلی چون تقلید مجتهدی از مجتهدی دیگر، سدّ‌ باب اجتهاد و خلو عصر از مجتهد پیش نیامده است.